سفری به جاذبه‌های گردشگری منطقه12 مشهد

 نوروز نزدیک است و همچون سال‌های گذشته کلان‌شهر مشهد به‌عنوان یکی از مقاصد اصلی سفر‌های نوروزی مطرح. شهر مشهد را بیشتر ایرانیان و حتی توریست‌هایی که از خارج کشور به ایران سفر می‌کنند با حرم امام رضا (ع) می‌شناسند، در حالی که این شهر پر از جاذبه‌های گردشگری جذاب و طبیعی است که هر کدام برای خودشان می‌توانند به عنوان یک قطب گردشگری محسوب شوند.

منطقه ۱۲ از دو بخش جدید (نوین شهر الهیه) و قدیمی (شهرکهن توس) تشکیل شده است. از نوشته‌های مورخان یونانی برمی‌آید که در دوره هخامنشیان شهر توس به نام «سوسیا» یاد می‌شد و یکی از پایتخت‌های ایالت پارت در شمال شرقی ایران بوده است.

توس، در طول تاریخ آبستن وقایع گوناگونی بوده و بزرگان فراوانی را در دامن خود پرورانده است که از آن دست می‌توان به جابر بن حیان، شیخ‌الطائفه محمد ابن حسن توسی، حکیم ابوالقاسم فردوسی، خواجه نصیرالدین توسی، خواجه نظام‌الملک توسی و دقیقی توسی که هر کدام از بزرگان علم و ادب و هنر ایران‌زمین بوده‌اند، اشاره کرد.

بدیهی است توس با این تاریخ کهن و پرافتخار، مملو از جاذبه‌های تاریخی، ادبی و هنری است که در ادامه به تفسیر و توضیح آن خواهیم پرداخت.

زیارتگاه اهل دل

مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی میان ۲ روستای توس سفلی و اسلامیه در مسیری منشعب از بزرگراه مشهد به قوچان، در شهر تاریخی تابران و بقعه هارونیه قرار دارد. آرامگاه فردوسی چندین بار ساخته و ویران شده است.

در گزارش‌هایی که در دو سده اخیر از سوی پژوهشگران ایرانی و خارجی انجام شده بود، بنایی محقر و پوشیده از گندم‌زار به چشم آمده است. سرانجام در آغاز سده ۱۴ خورشیدی و هم‌زمان با ملی‌گرایی نوین ایران، تلاش‌ها برای ساخت آرامگاهی شایسته و درخور نام و شأن فردوسی از سر گرفته شد.

بنای کنونی به دست هوشنگ سیحون بر پایه طرح پیشین کریم طاهرزاده بهزاد، با اندکی تغییر در اندازه و تزیینات، طراحی و بازسازی شد. معمار مجری ساختمان حسین لرزاده بوده و مباشر ساخت بنا حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان است. مساحت کنونی مجموعه آرامگاه نزدیک به ۶ هکتار و دربردارنده باغ آرامگاه، استخر، بنای یادبود، ساختمان‌های اداری، کتابخانه و موزه است.

ورودی مجموعه از جنوب است و از دوسوی استخر روبه‌روی در ورودی به آرامگاه می‌رسد. تندیسی از فردوسی اثر ابوالحسن صدیقی در یکی از استخرهای باغ آرامگاه فردوسی گذارده شده است. ورودی بخش درونی آرامگاه از سمت غربی بناست. ۲ پلکان از دوسوی شمالی و جنوبی به زیرزمین و اتاق مدفن می‌رسد. اندازه زیرزمین ۳۰ متر در ۳۰ متر است و گودی آن نیز ۵ متر است. امروز آرامگاه فردوسی زیارتگاه اهل دانش و معرفت است.

مرور تاریخ در موزه آرامگاه فردوسی

موزه آرامگاه فردوسی در گوشه غربی باغ آرامگاه فردوسی قرار دارد. اشیای داخل آن به ۴ دوره تقسیم شده است. دوره ماقبل تاریخ که بیشتر آثار سفالی و اشیای کشف شده از دشت توس و حاشیه کشف‌رود را شامل می‌شود و سکونت انسان در ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل را ثابت می‌کند.

بخش دیگر موزه مربوط به اشیا، سفال‌ها، آبگینه‌ها و سلاح‌های کشف شده در دوره پیش از اسلام تا ظهور اسلام است. قسمتی از اشیای موجود در موزه نیز مربوط به دوره حیات زندگی فردوسی است. بیشتر اشیای این دوره مربوط به کاوش‌های باستان‌شناسان در محوطه تاریخی شهر توس است.

بخشی از موزه نیز به نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای و تصاویر کشیده شده از روی داستان‌های شاهنامه اختصاص داده شده است، تابلو‌های نقاشی استاد علی رخسار (نقاش معروف معاصر) که از مضامین شاهنامه گرفته شده است در این بخش قرار دارد. همچنین شاهنامه ۷۳ کیلویی بازمانده از دوره قاجار یکی از شاهنامه‌های منحصر به فرد این موزه است.

همسایگان حکیم در مقبره‌الشعرا

از زمانی که حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۹۷ خورشیدی درگذشت و در باغ شخصی‌اش در توس خراسان به خاک سپرده شد، این دیار به زیارتگاه اهل ادب و معرفت ایران زمین تبدیل شد. در شهریور ۱۳۶۹ پیکر مهدی اخوان ثالث نیز در این باغ به خاک سپرده شد.

در سال ۱۳۷۸ قطعه زمینی خارج از باغ آرامگاه حکیم توس به مقبره‌الشعرای خراسان اختصاص یافت که تاکنون تعدادی از شاعران این مرز و بوم در آن به خاک سپرده شده است. وسعت مقبره‌الشعرای توس حدود ۲۰۰۰ مترمربع است و استوانه‌ای مرمرین که اشعاری درباره آن نوشته شده بنای نمادین آن است،

مقبره‌الشعرا در ضلع شرقی بولوار پردیس توس و مشرف به میدان آرامگاه فردوسی واقع شده است.  عماد خراسانی، ذبیح‌ا... صاحبکار، گلچین معانی، غلامرضا شکوهی، علی باقرزاده، احمد کمال‌پور و محمد قهرمان از جمله شاعران بنامی هستند که در جوار حکیم بزرگ به خاک سپرده شده‌اند.

آتشکده یا خانقاه هارونیه

بقعه هارونیه یکی از افسانه‌ای‌ترین بنا‌هایی است که در خراسان وجود دارد. هارونیه یکی از قدیمی‌ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهر تاریخی توس و در فاصله ۶۰۰ متری از آرامگاه فردوسی قرار دارد و منحصرا خانقاهی است که در سده هشتم هجری بر روی بنا‌های کهن شهر تابران بنا شده است.

این اثر در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ به شماره ۱۷۳ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. به‌جز خانقاه درباره کاربری این بنا افسانه‌های زیادی وجود دارد که تقریبا تمامی آن‌ها غیر واقعی است. یکی از این افسانه‌ها مربوط به قرن‌ها پیش بوده و می‌گفتند هارون‌الرشید از این بقعه برای نگهداری زندانی‌ها استفاده می‌کرده است،در برخی موارد دیگر گفته می‌شود که در دوره پیش از اسلام این بنا آتشکده بوده است.

حتی در کتب دیگری آمده که بقعه هارونیه محل شکنجه امام موسی کاظم (ع) و برخی از پیروانش بوده و علاوه‌براین‌ها آن را  نقارخانه، مأمونیه و محل زندگی هارون‌الرشید در روز‌های پایانی زندگی و در ایام بیماری هم معرفی کرده‌اند.

ساختمان این بنا به‌طور کامل از آجر ساخته شده است و یک گنبد دوپوسته‌ای سقف را می‌پوشاند. برای تزیین آن از هیچ کاشی‌ای استفاده نشده است.

فضای داخلی آن از یک ایوان، ۴ شاه‌نشین، گنبدخانه و ۳ اتاق فرعی تشکیل می‌شود که تمام این‌ها در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. فضای بیرونی نیز شامل سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی و باغچه‌ای مستطیلی شکل درست روبه‌روی ایوان است.

قلب یخی در دل چهاربرج

یخدان روستای چهاربرج در حاشیه بولوار شاهنامه در شهر قدیمی توس با قدمت ۲۰۰ ساله همچنان با پرجاست. این یخدان قدیمی تا ۶۰ سال قبل فعال بود و یخ مورد نیاز روستا‌های اطراف و بخشی از یخ مشهد را تأمین می‌کرد. یخدان‌ها سیستمی مهندسی‌ساز، مبتکرانه و درعین حال ساده دارند و به طورکلی از ۳ بخش آبراهه ورود آب، چال و سقف مخروطی یا گنبدی شکل تشکیل شده بودند.

آن‌طور که قدیمی‌های روستای چهاربرج می‌گویند آخرین ارباب روستا به‌دلیل مشارکت و نگهداری اهالی از یخچال، یخ مجانی و رایگان به اهالی روستا می‌داده است، از ۶۰ سال قبل که یخچال‌های امروزی وارد کشور ایران شد، یخدان‌ها نیز از رونق افتادند و به‌تدریج روبه ویرانی نهادند.

یخدان چهاربرج تنها یخدان قدیمی مشهد است که تقریبا به‌طور کامل سرپا و پابرجا مانده و در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۰۸۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.  

موزه هنر‌های آیینی و پهلوانی شه لافتی

در مسیر بولوار شاهنامه به سمت آرامگاه فردوسی، درمحله چهاربرج (شاهنامه ۶۴) اولین و تنها موزه هنر‌های آیینی و پهلوانی ایران قرار دارد. علی‌اکبر قاسمی معروف به پهلوان رستم، که سابقه ۴ نسل پهلوانی و عیاری در خانواده‌اش وجود دارد، سازنده و مؤسس موزه هنر‌های آیینی و پهلوانی شه‌لافتی است.

پهلوان رستم در تلاشی ۴۵ ساله با سفر به نقاط مختلف ایران و ۱۷ کشور جهان، به جمع‌آوری خاطرات، وسایل، عکس‌ها و اشیای به جای‌مانده از عیاران و پهلوانان قدیمی ایران می‌پردازد و در سال ۱۳۶۸ با هزینه شخصی خود موزه هنر‌های آیینی و پهلوانی شه لافتی را افتتاح می‌کند.

این موزه که در مساحتی ۲۰۰۰ متری ساخته شده است، به دوبخش مجزا تقسیم می‌شود. بخش نخست و بزرگ‌تر موزه، گود زورخانه و ورزش پهلوانی است که در طول ایام هفته مراسم ورزش باستانی و پهلوانی درآن توسط ورزشکاران محل اجرا می‌شود و پهلوان رستم که سابقه ۵۰ سال مرشدی گود زورخانه را دارد، به خواندن اشعاری از داستان‌های شاهنامه می‌پردازد.

اجرای زنده این بخش هیجان و شوروحال خاصی دارد، در این بخش عکس‌هایی از پهلوانان نامی ایران و وسایل قدیمی زورخانه شامل کباده، میل و تخته شنا دیده می‌شود. بخش دوم این موزه عیارخانه است.

این بخش مطابق با معماری عیارخانه‌های سنتی و قدیمی ساخته شده‌است، عیارخانه محلی بوده که عیاران و پهلوانان برای تربیت نفس و چله‌نشینی از آن استفاده می‌کردند، آن‌ها تصمیم‌ها و نشست‌های مهم خود را در این محل می‌گرفتند، این مکان نیز به لباس‌ها، عکس‌ها و وسایل قدیمی عیاران به نام ایران مزین شده و از لحاظ مدارک و مستندات عیاری و مرام پهلوانی جالب توجه و بسیار دیدنی است.

عمارت اربابی چهاربرج 

خانه باغ اربابی یا شازده  روستای چهاربرج یکی دیگر از آثار تاریخی واقع در مسیر بولوار شاهنامه است. بر طبق شواهد، زمان ساخت این عمارت اربابی به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول برمی‌گردد و از لحاظ معماری، تزیینات و ساخت، بنایی منحصر به فرد و بی‌نظیر است.

به همین دلیل برخی افراد صاحب نظر انتساب اولیه این بنا را به یک ارباب و خان محلی کوچک منتفی می‌دانند و معتقدند که سازنده اولیه این بنا یکی از وابستگان به خاندان و شاهزاده‌های قاجار است که در سال‌های آخر عظمت و شکوه خاندان قاجار با مهاجرت در این منطقه ساکن شده‌است. بنای اربابی موجود با وسعت حدود ۳۰۰ متر در یک طبقه ساخته شده‌است.

این بنا دارای اتاق‌های مختلف از جمله شاه‌نشین، آشپزخانه و حیاط خلوتی است که حوض سنگی زیبایی در داخل آن قرار دارد. بزرگ‌ترین اتاق این مجموعه معروف به اتاق جلسات و نشست‌ها دارای گچ‌بری‌ها و تزیینات زیبایی‌است که آثار آن هنوز هم باقی‌مانده‌است. وجود یک شومینه بسیار زیبای تزیین شده به سبک غربی، ستون‌های سنگی و مجسمه‌هایی که با هنرمندی بسیاری ساخته و تراشیده شده از دیگر جلوه‌های دیدنی این عمارت است.

دراین عمارت اربابی سیستم تهویه (گرمایشی و سرمایشی) منحصر به فردی نیز وجود داشت که در زمستان‌ها عمارت را گرم و در تابستان‌ها سرد نگه می‌داشته است. در روز‌های پایانی سال ۱۳۹۷ با هماهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و شهرداری، بهسازی و تعمیر این عمارت انجام شده و آماده بازدید مسافران نوروزی و گردشگران شده است.

میل اخنگان، برج مقبره تاریخی

در بین آثار تاریخی‌ای که در شهر کهن توس قرار دارد، میل‌اخنگان در نوع خود جالب و تماشایی است. در واقع این اثر تاریخی آرامگاهی است که هویت فردی که در آن دفن شده نامعلوم است و همانند معمایی ذهن گردشگران و بازدیدکنندگان را به خود مشغول می‌کند.

این اثر ملی که به عنوان یکی از آثار ملی کشور در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ به شماره ثبت ۳۴۱ به ثبت رسیده است، در فاصله ۲۲ کیلومتری از شهرستان مشهد و حدود ۱۰ کیلومتری از شرق تابران توس و در نزدیکی روستایی به همین نام قرار گرفته است.

به دلیل نبود اسناد معتبر تاریخی، زمان احداث دقیق آن مشخص نیست، هرچند باستان‌شناسان و کارشناسان معماری با در نظر گرفتن سبک معماری اجرا شده در این بنا، قدمت ساخت آن را به دوره تیموریان نسبت می‌دهند. روایتی تاریخی درباره این بنا وجود دارد که حکایت از درگیری و ایجاد جنگی خونین بین حکمرانان پیشین خراسان و سلطان محمود غزنوی در قرن چهارم هجری قمری است.

معمار سازنده این بنای آجری و کهن، برجی را برای آن در نظر گرفته که دارای ارتفاعی بالغ بر ۱۷ متر است و بر روی سکویی دایره‌ای و با ۸ نیم‌ضلعی ساخته شده است. نمای بیرون ساختمان آرامگاه نیز به شکل مدور است که با ۸ نیم‌ستون که به آن افزوده شده است و با قطعات کاشی به شکل‌های مستطیل، چندضلعی و ستاره چلیپا با نقوش برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای به شکل چشم‌نوازی تزیین شده است.

ایرانی کوچک در نوین‌شهر الهیه

پارک مینیاتوری اولین بوستان مینیاتوری شرق کشور به مساحت ۸ هکتار است. پارک مینیاتوری، ایرانی کوچک است و آثار باستانی از گوشه و کنار کشورمان در مقیاس کوچک در این پارک به نمایش درآمده است.

 در این بوستان ۵۸ نماد فرهنگی، مذهبی و تاریخی نقاط دیدنی شهر‌های مختلف ایران به صورت مینیاتور شده در معرض دید عموم قرار گرفته که در هنگام افتتاح ۹ المان آن به بهره‌برداری رسیده است.  

المان‌های تخت جمشید، آرامگاه فردوسی، پل خواجو، فرودگاه بین‌المللی شهید هاشمی‌نژاد، آرامگاه عطار نیشابوری، راه‌آهن مشهد، روستای کندوان، باغ شاهزاده ماهان کرمان و سد کارون تاکنون افتتاح شده‌اند.

از جمله امکانات این بوستان می‌توان به تراس تماشا، زمین بازی کودکان با طراحی بازی‌های بومی و محلی، مسیر تردد قطار، فضای سبز و... اشاره کرد. در این بوستان ۴۳ هزار متر مربع فضای سبز با بهره‌گیری از سیستم آبیاری تحت فشار طراحی و اجرا شده است.  
همچنین ۹۶ متر طول رمپ تماشا برای شهروندان احداث شده است. این بوستان در منطقه ۱۲ به نشانی بولوار الهیه، بولوارسجادیه، سجادیه ۲۶ قرار گرفته است.